Jeffrey Buter 'bouwt LEGO moleculen tegen de tuberculose bacterie'

:: 00:00

Iedere twintig seconden overlijdt er iemand aan tuberculose. En het is de meest dodelijke bacteriële infectieziekte ter wereld.

:: 00:13

Je luistert naar Noorderlab. Een podcast over het nieuwste onderzoek aan de Rijksuniversiteit Groningen en de drijvende krachten achter dat onderzoek.

:: 00:23

Als ik één persoon in het leven beter kan maken, dat zou toch geweldig zijn?

:: 00:28

In deze aflevering ga ik in gesprek met Jeffrey Buter.

:: 00:32

Ik ben een onderzoeker aan de Universiteit van Groningen.

:: 00:34

We gaan het hebben over zijn onderzoek naar de tuberculose bacterie. Die begint met de vraag: hoe kunnen we een beter medicijn tegen tuberculose ontwikkelen? Om die vraag te beantwoorden moeten we eerst een stapje terug. Naar hoe een jonge Jeffrey op de middelbare school geïnteresseerd raakte in Scheikunde.

:: 00:55

Eigenlijk vond ik Natuurkunde heel leuk. En ik weet nog dat ik een keertje naar mijn Natuurkunde leraar ging en toen vroeg ik aan m'n Natuurkunde leraar van 'Heb je voor Natuurkunde, heb je daar ook veel Wiskunde voor nodig?'. Dus dat is natuurlijk een hele naïeve vraag, want het antwoord daarop is volmondig 'JA'. Je hebt heel veel Wiskunde nodig. En ik ben heel slecht in Wiskunde. En toen was het eigenlijk een beetje van, ja, dan, dan maar geen Natuurkunde en hetgeen wat er dan toch het dichtste bij komt is Scheikunde.

:: 01:31

Jeffreys liefde voor Natuur- en Scheikunde komt voort uit een eeuwenoude vraag.

:: 01:34

Hoe zit de wereld in elkaar?

:: 01:45

En dat brengt Jeffrey bij...

:: 01:46

De atomen.

:: 01:47

Het intrigeerde me gewoon. Alles in de natuur is gemaakt uit hele kleine lego-steentjes. En die lego-steentjes noemen we atomen. En ik denk dat dat hetgeen was wat me intrigeerde. Dat alles in de wereld bestaat uit atomen. En het maakt niks uit waar je aan denkt, het is de tafel waaraan je zit, het is de lucht die je inademt, het is... Het vliegtuig is ervan gemaakt. Alles in de wereld bestaat uit atomen.

:: 02:08

Van die atomen maakte Jeffrey zijn werk. Maar hoe komen die atomen nou terug in zijn dagelijkse bezigheden? Wat doe je eigenlijk als scheikundige in een lab elke dag?

:: 02:18

Eigenlijk is het wat mensen misschien wel es hebben gezien in tekenfilmpjes. Je gooit allemaal stofjes... gooi je bij elkaar, en uiteindelijk maak je iets en dat iets kan van alles zijn. En eigenlijk wat ik doe is moleculen maken. Eigenlijk een hele gecompliceerde vorm van lego. Ja 't zijn... lego met regels van de natuur natuurlijk. Dus ik kan niet zomaar alle lego-blokjes op elkaar stapelen, maar als je de regels eenmaal kent, en die leer je natuurlijk tijdens je studie. Dan kan je die aan elkaar zetten en dan kan je zo alle stofjes maken die je maar wilt.

:: 02:56

Ok nog één keer een stapje terug. Atomen zijn dus lego-steentjes. En die gebruikt Jeffrey om... wat mee te maken?

:: 03:06

Als je de lego-blokje, als je zeg maar, je hebt 't, hebt 't, vierkante gele blokje en dan kan ik dat vierkante gele blokje op het rechthoekige blauwe blokje zetten. En dan heb ik een molecuul gemaakt. Uiteindelijk krijg je een huisje of een boot. En als je nu gaat nadenken dat het huisje of de boot of het... wat kunnen we nog meer met lego... je kunt alles met lego maken natuurlijk... ja juistem... dat is 't... maar in ieder geval als daar dan van gaat nadenken dat dat misschien een stofje kan zijn zoals een geurstof, hè, een geurtje wat je opdoet... of een smaakstof wat in je bananenvla zit... of een medicijn.

:: 03:40

Na een serie van toevallige kansen.

:: 03:49

Ik wist niet eens van een PhD was voordat ik hier kwam.

:: 03:51

Startte Jeffrey zijn onderzoek naar tuberculose.

:: 03:54

Nou waar ik me mee bezig heb gehouden zijn met natuurstoffen die voorkomen in de tuberculose bacterie. Dus ook een bacterie die bestaat uit moleculen. En de tuberculose bacterie die heeft eigenlijk heel veel vet om zich heen zitten. En dat zijn, daar bestaan, tienduizenden verschillende moleculen zitten daarin. En nu was er op Harvard, die hadden een nieuw molecuul gevonden. Uh, dat is een molecuul dat in de bacterie zit. Maar ze wisten daar de chemische structuur nog niet van. Dus hoe ziet het lego-huisje er precies uit? En die hebben ze geïsoleerd. Dus die hebben ze eruit weten te halen. Met heel veel pijn en moeite. En toen hebben we daarvan de chemische structuur opgehelderd. En toen zeiden ze van ja daar willen we eigenlijk best wel meer onderzoek mee doen. Maar je moet je voorstellen dat als je dat stofje moet gaan isoleren, je hebt tienduizenden andere molecuultjes, en je moet er eentje specifiek uithalen. En dat is natuurlijk iets wat heel moeilijk is. Maar dan heb je ook nog te maken met de tuberculose bacterie. En die kan je ziek maken. Dus het is ook nog een heel gevaarlijk klusje om dat voor elkaar te krijgen. Dus dan is het beste wat je kan doen, is het om te maken. En dat heb ik gedaan.

:: 05:12

Nu gaat Jeffrey een stapje verder met dat onderzoek.

:: 05:15

We willen eigenlijk een nieuwe technologie ontwikkelen om de tuberculose bacterie te bestrijden. Dus je hebt, er zijn wel antibiotica voor de tuberculose bacterie, maar die zijn niet super effectief. En eigenlijk wil ik daarvan, wil ik ze eigenlijk een stukje effectiever maken en daar moet ik dan wat nieuwe technologie voor ontwikkelen om ze wat effectiever te maken. En dat is waar ik me mee bezig hou. Dus eigenlijk... misschien is de vraag dan wel van hoe kan ik mijn antibiotica effectiever maken?

:: 05:47

Dat is niet helemaal een open vraag meer.

:: 05:48

Nou ik heb wel een idee natuurlijk. Ik werk momenteel in het laboratorium van Professor Feringa en die heeft uhm eigenlijk iets ontwikkeld waarmee je uhm moleculen, daar kunnen we de vorm van veranderen met behulp van licht.

:: 06:05

Wacht even, hoe werkt dat precies?

:: 06:08

Door die vorm te veranderen kunnen we een antiboticum actief maken en niet actief. Dus laten we nou maar eventjes zeggen we kunnen de vorm veranderen van een driehoekje naar een vierkantje, en als het molecuul een vierkantje is dan is ie niet actief maar als ik er dan licht op schijn dan verandert hij naar het driehoekige vormpje en dan is hij wel actief. En dat is wat Professor Feringa dus ontdekt heeft en ik probeer daar dus een toepassing voor te vinden met de tuberculose bacterie. Dus eigenijk een therapie met behulp van licht.

:: 06:42

Photofarmacologie heet het soort onderzoek waar Jeffrey en ook Nobelprijswinnaar Ben Feringa aan werken. Deze techniek brengt grote voordelen met zich mee.

:: 06:55

Op het moment dat je een antibioticum neemt dan neem je die via de mond in. Die komt in je maag en die gaan dan door je hele lichaam heen. En eigenlijk moet die antibioticum die moet niet door je hele lichaam heen, die moet eigenlijk maar op één plaats komen en dat is waar die bacterie zit, de tuberculose bacterie zit voornamelijk in de longen, zijn ook wel andere organen waar die kan zitten, maar laten we nu even... de meeste mensen kennen het als een longziekte. En die antibioticum die moet daar naartoe, maar ondertussen gaat ie ook je lever in, en daar kan ie toch wat schade aanrichten, daar is ie wat giftig. En wat ik dus eigenlijk wil proberen is... ik wil... ik ga dat antibioticum, ga ik op de tuberculose bacterie brengen met behulp van een soort Trojaans paard. Het paard van Troje, daar hebben we allemaal wel es van gehoord en ik maak een molecuultje wat een Trojaans paard is en daaraan hang ik mijn antibioticum. En dat antibioticum heb ik dan zo aan mijn Trojaanse paard gezet dat ie niet actief is. Dus zeg maar, de soldaten die in het Trojaanse paard zitten zijn niet actief, die doen nog niks, die zijn nog niet aan het vechten. En op 't moment dat Het paard van Troje, dus mijn molecuul, op de buitenkant van de bacterie zit. Uh dan schijn ik er licht op, en alleen waar het licht komt... daar komt het antibioticum vrij. Dus Het paard van Troje gaat open, uh, de soldaatjes komen eruit, de antibiotica, en die zitten dan al echt gewoon op de bacterie. Dus dat is allemaal heel lokaal. Dus ik zorg ervoor dat er lokaal een hele hoge concentratie aan antibioticum is en dat antibioticum zit dan niet in je lever, zit dan niet in je nieren, en kan daar dus geen ongewenste schade... dus eigenlijk de bijwerkingen... die probeer je weg te halen.

:: 08:50

Het zal nog wel even duren voordat iemand behandelt kan worden met Jeffrey's Trojaanse paard.

:: 08:57

Het is natuurlijk toekomstmuziek. Een medicijn maken, of een nieuwe technologie. Dat is een lang traject. Wat ik probeer te doen, omdat het nog heel fundamenteel is, toch echt een fundament te leggen en kijken of daar iets interessants zit en je moet... voordat ik 't es een keertje echt in een mens ga toepassen zal ik het eerst in het laboratorium in een kolfje moeten doen. Maar het is natuurlijk wel de bedoeling. Kijk, zo werkt onderzoek ook, je zegt van nou, ik ga een nieuwe technologie ga ik maken en deze technologie dat is dan gebaseerd op licht, hè om dan Het Trojaanse paard open te stellen, en dan die antibiotica bij die bacterie vrij te maken... Maar ondertussen tijdens dat hele onderzoek leer je ook steeds meer. En praat je met heel veel mensen, praat je erover... en die geven ook weer ideeën... en uiteindelijk is natuurlijk... hoop ik... dat daar ooit echt iets uitkomt; dat ik ooit echt een medicijn voor tuberculose kan maken, wat effectief is, en waar ik echt mensen mee kan helpen.

:: 10:00

Hoop om de wereld een beetje beter te maken. Dat brengt Jeffrey naar het lab iedere ochtend.

:: 10:06

Ook ziektes oplossen, bacteriële infectieziektes... en tuberculose is één van die ziektes, waar ik me graag mee bezig wil houden en tuurlijk het is allemaal onderzoek maar het mooiste zou toch gewoon zijn dat ik ooit... als ik één persoon in het leven beter kan maken, dat zou toch geweldig zijn? Ook al is het... kijk je hoopt natuurlijk dat het miljoenen mensen uiteindelijk... maar dat er één iemand echt baat heeft bij wat jij hebt gedaan en dat zou toch wel een echt een droom zijn ja...

:: 10:34

En het grappige is, Jeffrey's onderzoek begon als toeval.

:: 10:39

Je komt mensen tegen en je krijgt kansen... en het is de vraag van moet je die trein, de kans, moet je die voorbij laten gaan ja of nee? En soms is het als de trein passeert, uh, dan is ie ook echt weg en dan komt ie ook niet meer terug. Ja ik heb nooit echt een planning gehad, was misschien ook wel een beetje van, nou je bent jong, en ook nog wel natuurlijk, en je wilt ook nog wel een beetje leven en uitgaan en en en... maar ik heb uiteindelijk wel natuurlijk iets gevonden waar ik heel erg veel passie voor heb.

:: 11:07

En inmiddels praat hij inderdaad vol passie over de noodzaak van een beter medicijn. Daar wil hij meer mensen van overtuigen.

:: 11:13

Tuberculose heeft gewoon een imago probleem. Vooral de ziekte dan. Uhm, met iedereen waarmee ik hier in het Westen, de Westerse wereld praat, en je zegt van tuberculose, dan is 't van tuberculose? Maar dat is toch een ziekte die toch helemaal niet meer voorkomt? Ik heb 't al een keertje laten vallen natuurlijk dat er anderhalf miljoen mensen per jaar dood aan gaan. En om dat dan in een context te plaatsen, want anderhalf miljoen, dat klinkt dan ook weer niet zoveel hè, als je dan denkt anderhalf miljoen per jaar? Kijk we weten dat anderhalf miljoen per jaar wel veel is, maar dat is iedere twintig seconden overlijdt er iemand aan tuberculose. En het is de meest dodelijke bacteriële infectie ziekte ter wereld. En toch is er best wel weinig aandacht voor. En dat is denk ik iets waar ik me ook wel graag voor zou willen inzetten, dat er toch meer aandacht voor deze ziekte komt. Het is een bacteriële infectieziekte en het probleem is, we hebben nog gewoon geen goede vaccinatie. Er is nog geen goed vaccin voor de bacterie. Dus we moeten het met antibiotica doen, en we weten gewoon dat er antibiotica resistente vormen van tuberculose zijn. En er moet gewoon echt wat gedaan worden. En voor heel veel mensen is tuberculose een ver van ons bed show. Er zijn ziektes die veel dichterbij ons staan. Bijvoorbeeld, ik wil niks afdoen aan andere ziektes trouwens hoor, dus dat ik niet verkeerd overkom hier natuurlijk, maar, kanker staat veel dichter bij heel veel mensen hier in de Westerse wereld dan uh tuberculose. Diabetes, Alzheimer, ALS. Dat zijn ziektes waar natuurlijk hier in de Westerse wereld heel veel mensen zich mee bezig houden, maar ik zou toch wel willen zien dat er voor tuberculose, en dat soort bacteriële infectieziektes, dat daar toch wel wat meer funding komt, wat meer geld komt, want uiteindelijk zal er toch gewoon veel onderzoek gedaan moeten worden.

:: 13:10

Dit was Noorderlab. Over Jeffrey Buter en zijn onderzoek naar de tuberculose bacterie. Wil je meer weten? Over welk onderzoek er gedaan wordt aan de Rijksuniversiteit Groningen? Binnenkort verschijnt er een tweede aflevering in deze serie. Om zeker te weten dat je die niet mist, kan je jezelf alvast abonneren op de podcast in Spotify, Apple Podcasts of Google Podcasts. En als je daar ook nog een review achterlaat, dan zijn we ook beter te vinden door andere mensen. Bedankt voor het luisteren en tot de volgende Noorderlab.